เหตุปัจจัยให้มนุษย์ทั้งหลายเ กิดมาไม่เหมือนกัน แตกต่างกัน (จูฬกัมมวิภังคสูตรเหต)
ในสมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงประทับอยู่ที่เชตวนารามของท่าน อนาถบิณฑิกเศรษฐี ในกรุงสาวัตถี ครั้งนั้นสุภมาณพบุตรของโตเทยยพราหมณ์ เข้าไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้า ได้กล่าวสัมโมทนียกถากับพระผู้มีพระภาคเจ้า และได้นั่งอยู่ ณ ที่ส่วนข้างหนึ่ง ครั้นแล้วเขาได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า "ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อะไรหนอ เป็นเหตุเป็นปัจจัยให้มนุษย์ทั้งหลายเกิดมาไม่เหมือน กัน" มนุษย์บางพวกมีอายุน้อย บางพวกมีอายุยืนบางพวกมีโรคน้อย บางพวกมีโรคมาก บางพวกมีผิวพรรณทรามบางพวกมีผิวพรรณงาม บางพวกมีศักดิ์น้อย บางพวกมีศักดิ์มากบางพวกมีโภคสมบัติน้อย บางพวกมีโภคสมบัติมาก บางพวกมีตระกูลต่ำ บางพวกมีตระกูลสูง บางพวกมีปัญญาน้อย บางพวกมีปัญญามาก
ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อะไรหนอ เป็นเหตุปัจจัยให้มนุษย์เกิดมา บางพวกก็เลว บางพวกก็ดี เช่นนี้ พระพุทธเจ้าข้า ?องค์สมเด็จพระจอมไตรบรมโลกเชฏฐ์ จึงได้ตรัสตอบไปว่า
"ดูก่อนมาณพ สัตว์ทั้งหลายมีกรรมเป็นของตน เป็นทายาทแห่งกรรม มีกรรมเป็นกำเนิด มีกรรมเป็นพวกพ้อง มีกรรมเป็นที่พึงอาศัย กรรมย่อมจำแนกสัตว์ให้เลวและประณีต"
"ข้าแต่ พระองค์ผู้เจริญ ข้อความที่พระองค์ทรงแสดงยังย่อนัก ยังไม่ทรงจำแนกเนื้อความโดยพิสดาร ถ้าพระองค์ยังไม่ทราบเนื้อความโดยละเอียค สาธุ! ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญขอพระองค์จงทรงแสดงธรรม โดยวิธีที่จะทำให้ข้าพระองค์ทราบเนื้อความโดยละเอียด "
"ดูก่อนมาณพ ถ้าเช่นนั้น ท่าจงมีมนสิการให้ดี เราจักแสดง! เมื่อสุภมาณพได้รับสนองพระโอษฐ์แล้ว พระผู้มีพระภาคจึงได้ตรัสว่า"
เหตุที่ทำให้อายุสั้น
ดูก่อนมาณพ บุคคลบางคนในโลกนี้มีปกติฆ่าสัตว์ เป็นคนโหดร้ายมีมือเปื้อนด้วยเลือด ดำรงอยู่ในการประหัตประหารไม่เอ็นดูในสัตว์ทั้งหลาย บุคคลนั้น เมื่อกายแตกทำลายตายไปแล้วด้วยบาปกรรมที่ประพฤติเสมอ มาเช่นนั้น ย่อมเข้าถึง อบาย ทุคติวินิบาต นรก ถ้าหากว่าไม่เข้าถึง อบาย ทุคติ วินิบาต นรก มาเกิดเป็นมนุษย์ ย่อมเป็นผู้มีอายุสั้น
เหตุที่ทำให้อายุยืนยาวนาน
ดูก่อนมาณพ บุคคลบางคนในโลกนี้ จะเป็นหญิงก็ตามชายก็ตาม เป็นผู้ละเว้นจากปาณาติบาตได้ เป็นผู้เก็บท่อนไม้เก็บศัสตรา มีความละอาย มีความเอ็นดู เป็นผู้เกื้อกูล อนุเคราะห์ในสัตว์ทั้งปวง บุคคลผู้นั้นเมื่อถึงคราวตายเพราะกายแตก ด้วยกรรมดีที่ประพฤติมานานเช่นนั้น ย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ถ้าหากไม่เข้าถึงสุคติโลกส วรรค์ มาเกิดเป็นมนุษย์ ก็จะเป็นผู้มีอายุยืนยาวนาน
เหตุที่ทำให้คนมีโรคภัยไข้เจ็บมาก
ดูก่อนมาณพ บุคคลบางคนในโลกนี้ ซึ่งจะเป็นหญิงก็ตามชายก็ตาม เป็นผู้มีนิสัยเบียดเบียนสต์ว์ทั้งหลายด้วยมือหรือด้ วยท่อนไม้ หรือด้วยศัสตรา บุคคลนั้นเมื่อถึงคราวตายเพราะกายแตกด้วยกรรมที่ตนเอ งประพฤติมาเป็นนิจเช่น นั้น ย่อมเข้าถึง อบายทุคติ วินิบาต นรก ถ้าหากไม่เข้าถึง อบาย ทุคติ วินิบาต นรกมาเกิดเป็นมนุษย์ก็จะเป็นผู้มีโรคภัยไข้เจ็บมาก
เหตุที่ทำให้คนมีโรคภัยไข้เจ็บน้อย
ดูก่อนมาณพ บุคคลบางคนในโลกนี้ ซึ่งจะเป็นหญิงก็ตามชายก็ตาม ไม่มีนิสัยเบียดเบียนสัตว์ทั้งหลายด้วยมือ ด้วยไม้หรือด้วยศัสตรา บุคคลนั้นเมื่อถึงคราวตายเพราะกายแตก ด้วยกรรมที่ตัวเองประพฤติมาเป็นนิจเช่นนั้น ก็จะเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ถ้าหากไม่เข้าถึงสุคติโลกส วรรค์ มาเกิดเป็นมนุษย์ก็จะเป็นผู้มีโรคน้อย
เหตุที่ทำให้ผิวพรรณทราม
ดูก่อนมาณพ บุคคลบางคนในโลกนี้ จะเป็นหญิงก็ตามชายก็ตาม เป็นผู้มักโกรธ มากไปด้วยความแค้นใจ ไม่ถูกว่าเพียงเล็กน้อย ก็ด่าแช่งเขาเสียอย่างมาก โกรธ พยาบาท มีใจกระด้างเกิดความโกรธและโทสะโดยไม่มีเหตุผล บุคคลนั้นเมื่อถึงคราวตายเพราะกายแตก ด้วยกรรมที่ตนเองประพฤติมาเป็นนิจเช่นนั้นย่อมเข้าถึ ง อบาย ทุคติ วินิบาต นรก ถ้าหากไม่เข้าถึง อบาย ฯลฯนรก เมื่อมาเกิดเป็นมนุษย์ย่อมเป็นผู้มีผิวพรรณทราม (ขี้ริ้วขี้เหร่ไม่สวย เหตุที่ทำให้เป็นคนรูปงาม
ดูก่อนมาณพ บุคคลบางคนในโลกนั้นเป็นหญิงก็ตามเป็นชายก็ตาม ไม่มักโกรธ ไม่มากไปด้วยความแค้นใจ แม้ถูกเขาว่าอย่างมาก ก็ไม่ด่าตอบ ไม่โกรธ ไม่พยาบาท ไม่มีใจกระด้างไม่แสดงความโกรธ และโทสะ และความไม่มีเหตุผล บุคคลนั้นเมื่อถึงคราวตายเพราะกายแตก ด้วยกรรมที่ตัวเองประพฤติมาเป็นนิจเช่นนั้น ย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ ถ้าหากไม่เข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ มาเกิดเป็นมนุษย์ย่อมเป็นผู้มีรูปงามน่าเลื่อมใส
เหตุที่ทำให้เป็นคนต่ำศักดิ์
ดูก่อนมาณพ บุคคลบางคนในโลกนี้ ฯลฯ มีใจริษยาในลาภสักการะ การเคารพ การนับถือ การไหว้ การบูชาฯ ของคนอื่นมีใจคิดประทุษร้าย อยากให้สิ่งที่เขามีเขาได้พินาศไป บุคคลนั้นเมื่อถึงคราวตาย เพราะกายแตก ย่อมเข้าถึงที่ซึ่งอบาย ทุคติ วินิบาตนรกฯ ถ้าไม่เช่นนั้นแล้ว ถ้ามาเกิดเป็นมนุษย์ จะเกิดเป็นมนุษย์ผู้มีศักดิ์น้อย เกิดในตระกูลต่ำ
เหตุที่ทำให้สูงศักดิ์มีอำนาจวาสนา
ดูก่อนมาณพ คนบางคนในโลกนี้ฯ ไม่มีใจริษยา ในลาภสักการะ การเคารพ กับนับถือ การไหว้ การบูชา ของคนอื่นไม่คิดประทุษร้าย ไม่อยากให้เขาพินาศ บุคคลนั้นเมื่อถึงคราวตายเพราะกายแตก ย่อมเข้าถึงซึ่งสุคติโลกสวรรค์ ถ้าไม่ถึงสุคติโลกสวรรค์ มาเกิดเป็นมนุษย์ย่อมเป็นผู้สูงศักดิ์ (มีอำนาจวาสนา)
เหตุที่ทำให้ยากจนและร่ำรวย
ดูก่อนมาณพ หญิงหรือชายบางคนในโลกนี้ ไม่ให้ข้าวน้ำ เสื้อผ้า ยาน ดอกไม้ ของหอม เครื่องลูบไล้ เครื่องนอนแก่สมณะหรือพราหมณ์ บุคคลนั้นเมื่อถึงคราวตายย่อมเข้าถึง อบายทุคติ วินิบาต นรก หากไม่เข้าถึง อบาย ทุคติ วินิบาต นรก เมื่อมาเกิดเป็นมุษย์ ย่อมเป็นมนุษย์ที่มีโภคสมบัติน้อย (เป็นคนยากจนแต่บางคนให้ทานด้วยสิ่งเหล่านี้แก่สมณะห รือพราหมณ์ เมื่อถึงคราวตาย เพราะกายแตก ย่อมถึงสุคติโลกสวรรค์ ถ้าไม่ถึงสุคติโลกสวรรค์เวลามาเกิดเป็นมนุษย์ ก็จะเป็นผู้มีโภคสมบัติมาก(ไม่ยากจนข้นแค้น)
เหตุที่ทำให้เกิดในตระกูลต่ำ - ตระกูลสูง
ดูก่อนมาณพ หญิงหรือชายบางคนในโลกนี้ เป็นคนกระด้างถือตัวจัด ไม่กราบไหว้บุคคลที่ควรกราบไหว้ ไม่ลุกขึ้นยืนรับคนที่ควรลุกขึ้นยืนรับ ไม่ให้อาสนะแก่บุคคลที่ควรให้อาสนะ ไม่ให้ทานแก่บุคคลที่ควรให้ทาน ไม่สักการะคนที่ควรสักการะ ไม่เคารพคนที่ควรเคารพ ไม่นับถือคนที่ควรนับถือ ไม่บูชาคนที่ควรบูชาบุคคลนั้นเมื่อถึงคราวตายเพราะกา ยแตก ย่อมเข้าถึงซึ่ง อบายทุคติ วินิบาต นรก ถ้าไม่เข้าถึงอบาย ฯลฯ ย่อมเกิดมาเป็นผู้มีตระกูลต่ำ แต่บุคคลที่ไม่กระด้าง ไม่ถือตัวจัด กราบไหว้คนที่ควรกราบไหว้ ฯลฯ นับถือบุคคลที่ควรนับถือ บูชาบุคคลที่ควรบูชาเมื่อถึงคราวตายเพราะกายแตก ย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ หากไม่เข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ มาเกิดเป็นมนุษย์ ย่อมเกิดมาเป็นผู้มีตระกูลสูง
เหตุที่ทำให้เป็นคนโง่หรือฉลาด
ดูก่อนมาณพ หญิงหรือชายบางคนในโลกนี้ ไม่เข้าหาสมณะหรือพราหมณ์ ไม่ไต่ถามว่าอะไรเป็นกุศล อะไรมีโทษอะไรไม่มีโทษ อะไรควรประพฤติ อะไรไม่ควรประพฤติ อะไรที่ทำลงไป ย่อมเป็นไปเพื่อความไม่มีประโยชน์ เพื่อความทุกข์สิ้นกาลนาน หรืออะไรที่ทำลงไปย่อมเป็นไปเพื่อประโยชน์ เพื่อความสุขสิ้นกาลนาน บุคคลนั้นเมื่อตายไปแล้ว ฯลฯ ย่อมเข้าถึงซึ่งอบายฯลฯ หากไม่เข้าถึงอบาย ฯลฯ มาเกิดเป็นมนุษย์ ย่อมเกิดมาเป็นผู้มีปัญญาทรามฯ แต่บางคนเข้าไปไต่ถามสมณะ หรือพราหมณ์ว่าอะไรเป็นกุศลหรืออกุศล ฯลฯ เมื่อกายแตกทำลายตายไปแล้วย่อมเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ หากไม่เข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ มาเกิดเป็นมนุษย์ย่อมเกิดมาเป็นผู้มีปัญญามาก
ดูก่อนมาณพ
ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีอายุน้อยก็นำไปสู่ ความเป็นผู้มีอายุน้อย ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีอายุยืน ก็นำไปสู่ความเป็นผู้ที่มีอายุยืน ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีอาพาธมาก ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีอาพาธมาก ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีอาพาธน้อย ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีอาพาธน้อย
ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีผิวพรรณ ทราม ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีผิวพรรณทราม
ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีผิวพรรณน่าเลื่อมใ ส ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีผิวพรรนน่าเลื่อมใส
ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีศักดิ์น้อย ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีศักดิ์น้อย ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีศักดิ์ใหญ่ ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีศักดิ์ใหญ่ ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีโภคะน้อย ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีโภคะน้อย ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีตระกูลต่ำ ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีตระกูลต่ำ
ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีตระกูลสูง ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีตระกูลสูง ปฏิปทาที่เป็นไป เพื่อความเป็นผู้มีปัญญาทราม ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีปัญญาทราม
ปฏิปทาที่เป็นไปเพื่อความเป็นผู้มีปัญญามาก ก็นำไปสู่ความเป็นผู้มีปัญญามาก
ดูก่อนมานพ สัตว์ทั้งหลายย่อมมีกรรมเป็นของตน เป็นทายาทแห่งกรรม มีกรรมเป็นกำเนิด มีกรรมเป็นเผ่าพันธุ์ มีกรรมเป็นที่พึ่งอาศัย กรรมย่อมจำแนกสัตว์ทั้งหลายให้เลวและประณีตดังนี้แล
จากพระพุทธดำรัส ที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงเหตุผลต่าง ๆที่มาในจูฬกัมมวิภังคสูตรนื้ แสดงให้เป็นว่ามนุษย์เราจะขึ้นสูงหรือลงต่ำ ก็ล้วนมีพื้นฐานมาจากบุญบารมี คือ คุณงามความดีนั่นเอง แม้แต่ องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ก็ทรงบำเพ็ญตั้งแต่การบริจาคทาน เป็นต้นไป จนบารมีธรรมทั้งสิบประการสมบูรณ์บริบูรณ์ จึงได้ตรัสรู้เป็นพระอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณ
